Τρίτη 12 Μαΐου 2015

Το τέμπλο του ιερού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Ίσως το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο των ορθοδόξων ναών μέχρι και τον 19ο αιώνα υπήρξε το ξυλόγλυπτο τέμπλο, που ενσωμάτωσε μοτίβα όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά ακόμη και προερχόμενα από την λαϊκή τέχνη και παράδοση ή από την ευρωπαϊκή τέχνη του μπαρόκ και του ροκοκό.
Φημισμένοι σε όλοι την Ελλάδα υπήρξαν οι οι ηπειρώτες ξυλογλύπτες, που κόσμισαν με τα έργα τους τους ναούς και τα αρχοντικά της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας. Για την περιοχή μας δύο υπήρξαν τα κέντρα της ξυλογλυπτική τέχνης, η Βερβίτσα (σημερινά Τρόπαια Αρκαδίας) και τα χωριά της ορεινής Ηλείας. Στην περίπτωση του τέμπλου του ενοριακού ναού του χωριού, όπως έχει ήδη ανακοινωθεί εδώ και εδώ, το συνεργείο που κατασκεύασε το τέμπλο με αρχιτεχνίτη τον Αποστόλη Δ. Μαραγκό προερχόταν από το χωριό Πορετσό, που τότε ανήκε στην Ηλεία, ενώ σήμερα υπάγεται στον νομό Αχαΐας με την ονομασία Αγράμπελα.
Στο συμφωνητικό κατασκευής αναφέρεται ρητά η απαίτηση των κατοίκων του χωριού για χρήση του τέμπλου του ναού του Αγίου Δημητρίου Καράτουλα ως προτύπου, με τον όρο το προοριζόμενο για τον ναό του Μπρούμα να "ἔχει ἐργασίαν διπλασίαν, ἤτοι σκαλίσματα περισσότερα". Δυστυχώς, το τέμπλο του ναού του Καράτουλα δεν σώζεται, αλλά από άλλο, αδημοσίευτο συμβόλαιο των Γ. Α. Κ. Πύργου αποδεικνύεται πως αποτελούσε έργο του ίδιου ξυλογλύπτη.
Το εν λόγω τέμπλο περιλαμβάνει τα συνηθισμένα στους ναούς του 19ου αιώνα στην Ηλεία μέρη, δηλαδή την επίστεψη της Σταύρωσης με τα λυπηρά, το δωδεκάορτο, το κεμέρι (< τουρκ. kemer = ζώνη), την άμπελο, τις δεσποτικές εικόνες, τα θωράκια, αλλά και τα αγιογραφημένα παραπετάσματα των θυρών, και το βημόθυρο. Η παρακάτω γραφική αναπαράσταση παρουσιάζει σχηματικά τις ονομασίες των μερών αυτών.

Τα μέρη του τέμπλου του ι. ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.


Η διακόσμηση του τέμπλου βασίζεται κυρίως σε φυτικά μοτίβα (φυλλώματα και άνθη), συνδυασμένα με απεικονίσεις αγγελικών μορφών, φανταστικών ζώων (δρακόντων και πυρπνόων πτηνών) και ιερών αντικειμένων (Σταυρού, Δισκοπότηρου, αρχιερατικής μήτρας και στεφάνου). Εξαίρεση αποτελούν οι δύο γλυπτικές απεικονίσεις γεγονότων από τα Ευαγγέλια, του Μυστικού Δείπνου στο κέντρο του κεμεριού πάνω από την Ωραία Πύλη και του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο, με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ στο αριστερό φύλλο και την Θεοτόκο στο δεξιό.

Τμήμα του υπερθύρου της νότιας θύρας του Ιερού,
της ζώνης της αμπέλου και του κεμεριού.
Διακρίνονται φυτικά μοτίβα και αγγελικές μορφές.

Η ζώνη ανάμεσα στις Δεσποτικές εικόνες και τα θωράκια με φυτικά μοτίβα.

Πολύ χαρακτηριστική είναι η Σταύρωση στην επίστεψη, με τους τρομερούς δράκοντες που βρίσκονται αλυσοδεμένοι στον Σταυρό του Χριστού. Η σύνθεση αυτή φαίνεται να συμολίζει την ήττα και τον περιορισμό της εξουσίας του Διαβόλου με την σταυρική θυσία του Χριστού.

Η Σταύρωση στην επίστεψη.

Ευρύτερη λήψη του ανωτέρου τμήματο του τέμπλου με την Σταύρωση.

Η γλυπτική παράσταση του Μυστικού Δείπνου στο κεμέρι, πάνω από την Ωραία Πύλη

Από την άποψη της τεχνικής, το αρτιότερο τμήμα του τέμπλου αποτελεί η Ωραία Πύλη. Το βημόθυρο, το υπέρθυρο και οι γλυπτικές παραστάσεις που βρίσκονται πάνω από αυτήν (Μυστικός Δείπνος, Σταύρωση) αποτελούν αριστουργήματα γλυπτικής, που τείνουν προς την τεχνική του ολόγλυφου. Η συγκέντρωση των αρτιότερων τμημάτων στο κέντρο του τέμπλου είναι λογική, αφού είναι το μέρος που συγκεντρώνει την προσοχή των πιστών κατά τις ιερές ακολουθίες, αφού χρησιμοποιείται για τις εξόδους του ιερέα από το Βήμα προς τον κυρίως ναό (π. χ. κατά την Μετάληψη).


Συνολική άποψη της Ωραίας Πύλης.

Το βημόθυρο.


Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γλυπτική παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο, όχι μόνο για την ιδιαίτερη απόδοση των χαρακτηριστικών των μορφών, αλλά και για ένα εσκεμμένο, όπως φαίνεται, "σφάλμα", το οποίο μπορεί κανείς να παρατηρήσει μόνο από μικρή απόσταση. Το αριστερό χέρι του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, με το οποίο προσφέρει τον κρίνο στην Θεοτόκο, είναι σκαλισμένο όχι πάνω στο σώμα του αλλά στο άλλο φύλλο του βημοθύρου, μπροστά από την Παναγία.

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ από την γλυπτική
παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο.
Η Θεοτόκος από την γλυπτική
παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο.

 






















Το υπέρθυρο της Ωραίας Πύλης.

 Στο υπέρθυρο της Ωραία Πύλης απεικονίζονται στα πλάγια δύο άγγελοι με διακονικές στολές να κρατούν δίκηρο και τρίκηρο (όπως συμβαίνει και στην πραγματικότητα με τους διακόνους και την στάση που παίρνουν εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης). Επάνω από αυτούς δύο ιπτάμενοι άγγελοι κρατούν μια αρχιερατική μήτρα, με την οποία καλύπτουν ένα δισκοπότηρο (σύμβολο της προσφερόμενης μπροστά στην Ωραία Πύλη Θείας Κοινωνίας), και ένα στεφάνι.

Ο δεξιός άγγελος - διάκονος της Ωραίας Πύλης.
Ο αριστερός άγγελος - διάκονος της Ωραίας Πύλης.
 























Συνολικά, στο τέμπλο βρίσκονται τοποθετημένες 33 αγιογραφικές παραστάσεις: ο Εσταυρωμένος στο κέντρο του Σταυρού της επίστεψης, οι μορφές της Θεοτόκου και του αποστόλου Ιωάννη στα λυπηρά, αδιάγνωστη παράσταση σε κυκλική υποδοχή κάτω από τον Σταυρό, ο Ακοίμητος Οφθαλμός, οι εικόνες του Δωδεκαόρτου και η Αγία Τριάδα, οι τέσσερις δεσποτικές εικόνες, οι τέσσερις εικόνες των θωρακίων, οι απεικονίσεις των Αρχαγγέλων στις πλαϊνές θύρες του Ιερού και του Νυμφίου στην Ωραία Πύλη και οι τέσσερις Ιεράρχες, Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, Βασίλειος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Γρηγόριος ο Διάλογος στην βάση του βημοθύρου. Η ιστόρηση των τεσσάρων αυτών Πατέρων στην Ωραία Πύλη φαίνεται ότι έχει άμεση σχέση με την συγγραφή από αυτούς Θείων Λειτουργιών (ο Άγιος Γρηγόριος ο Διάλογος συνέγραψε την ακολουθία των Προηγιασμένων Δώρων, που τελείται τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής).

Σχεδιαστική αναπαράσταση του τέμπλου με τις επιγραφές των εικόνων (διατηρείται η ορθογραφία τους).
Με πράσινο χρώμα σημειώνονται οι γλυπτικές παραστάσεις. Στους αριθμούς αντιστοιχούν:
1. Αγιογραφική παράσταση του Ακοίμητου Οφθαλμού.
2. Γλυπτική παράσταση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Ευαγγελισμός).
3. Γλυπτική παράσταση της Θεοτόκου (Ευαγγελισμός).
4-7. Οι τέσσερις ιεράρχες του βημοθύρου.
8. Ορθογώνιο θωράκιο του κεμεριού.


Οι τέσσερις Ιεράρχες στο κάτω μέρος του βημοθύρου.

Μέσω των λίγων αυτών στοιχείων, γίνεται φανερό ότι έχουμε να κάνουμε με ένα εξαιρετικό δείγμα ξυλογλυπτικής, του οποιου η αξία δεν αφορά μόνο την παλαιότητα. Η εκτέλεση του έργου φαίνεται να έχει γίνει με ιδιαίτερη προσοχή και προγραμματισμό κατανομής των εργασιών ανάμεσα στα μέλη του συνεργείου. Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε ότι τα κεντρικότερα και συνεπώς πιο λεπτοδουλεμένα μέρη του τέμπλου κατασκευάστηκαν από τον αρχιτεχνίτη Αποστόλη Μαραγκό, ως τον πλέον έμπειρο. Αυτή, άλλωστε, η λογική της κατανομής των εργασιών ανάμεσα στα συνεργεία ανάλογα με την σπουδαιότητά τους ακολουθείτο και από τους κτίστες: οι εμπειρότεροι έχτιζαν το εξωτερικό μέρος που ήταν ορατό και οι πιο άπειροι το εσωτερικό.
Αξίζει να τονιστεί ότι στους ναούς της Μητροπόλεως Ηλείας διατηρούνται μέχρι σήμερα εξαιρετικά έργα ξυλογλυπτικής του 19ου αιώνα, τα οποία δεν έχουν τύχει της απαραίτητης μελέτης και ανάδειξης. Ας αρχίσουμε απλά γνωρίζοντας και θαυμάζοντάς τα.

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".