Θεόκλητος Τσαλπατούρος, ο αγιογράφος του ναού της Κοιμήσεως

Για την αγιογράφηση του ενοριακού ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στηριζόμαστε προς το παρόν κυρίως στις δύο πολύτιμες επιγραφικές μαρτυρίες, που διασώζονται σε δύο από τις εικόνες του τέμπλου, δηλαδή στην εικόνα της Θεοτόκου και στην εικόνα της Κοίμησης. Σύμφωνα με τις επιγραφές αυτές τις δύο εικόνες έχει ιστορήσει ο αγιογράφος Θεόκλητος Τσαλπατούρος στον Πύργο κατά τα έτη 1876 και 1879 αντίστοιχα.

Η επιγραφή της εικόνας της Θεοτόκου έχει ως εξής: Δαπάνη Βασιλείου Δημητροπούλου / καὶ τῆς συζύγου αὐτοῦ Παναγιώτας. / Ἐν Πύργῳ τὴν 13 Αὐγούστου 1876 διὰ χειρὸς Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.

Τρία χρόνια αργότερα ο ίδιος αγιογράφος ιστόρησε την εικόνα της Κοιμήσεως, η οποία φέρει ανάλογη επιγραφή: Ἐν Πύργῳ τὴν 13 Αὐγούστου 1879. / Διὰ χειρὸς Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.

Η επιγραφή της εικόνας της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Η επιγραφή της εικόνας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Πληροφορίες για το σωζόμενο σήμερα εντός των ορίων της Μητροπόλεως Ηλείας έργο του Θεοκλήτου Τσαλπατούρου διασώζει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ηλείας κ. κ. Γερμανός στην μελέτη του με τίτλο «Ἁγιογράφοι φορητῶν ἱερῶν εἰκόνων μονῶν καὶ ἐνοριῶν Ἱ. Μητροπόλεως Ἠλείας & Ὠλένης τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος» στα Πρακτικὰ Ἠλειακοῦ Πνευματικοῦ Συμποσίου 1993 (Πύργος-Γαστούνη 26-28 Νοεμβρίου 1993), σ. 75:

32. Θεόκλητος Μοναχὸς Τσαλπατοῦρος. Ἁγιογραφεῖ ἐν Πύργῳ.

α. Ὑπάρχουν δύο εἰκόνες του εἰς τὴν ἐνορίαν Στρουσίου ἔτους 1875, ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ ἡ Θεοτόκος.

β. εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Εἰσοδιωτίσσης Ἁγ. Ἰωάννου Πύργου˙ ἡ Γοργοεπήκοος ἔτους 1876.

γ. Εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Ἁγ. Ἀθανασίου Ἀμπελοκάμπου (Καρακουζίου) ἔργον του εἶναι ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ἔτους 1876.

δ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἡρακλείας εἰκὼν τῆς Θεοτόκου τοῦ 1876.

ε. Εἰς τὴν ἐνορίαν Κολλυρίου (Ναοῦ Κοιμητηρίου) ὑπάρχει ἔργον τοῦ ἡ εἰκὼν τοῦ Ἁγ. Διονυσίου Ζακύνθου ἔτους 1877.

στ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Φλόκα ἡ εἰκόνα τῆς Ἁγ. Τριάδος ἔτους 1878.

ζ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Ἰωάννου Πύργου˙ Παναγία ἡ Βρεφοκρατούσα ἔτους 1878.

η. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Σπυρίδωνος Πύργου˙ Οἱ Ἅγιοι Ἀνάργυροι Κοσμᾶς καὶ Δαμιανὸς 1876 (εἰκ. 7) ὁ Ἅγιος Δημήτριος 1891 (εἰκ. 8) καὶ ὁ Ἱερομάρτυς Χαράλαμπος 1891.

θ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Νικολάου Σωπίου˙ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ 22-12-1887, τῆς Θεοτόκου 22-12-1887 καὶ τοῦ Προδρόμου 22-12-1887.

ι. Ἐπίσης ὑπάρχουν δύο ἔργα του χωρὶς χρονολογία: εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Σκαφιδιᾶς ἡ εἰκὼν Ἁγίων Ἀνδρονίκου καὶ Ἰουνίας καὶ εἰς τὴν ἐνορίας Καυκανιᾶς, ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς τοῦ τέμπλου.

ια. Τέλος σημειώνω ὅτι ὅλες οἱ εἰκόνες τοῦ τέμπλου εἰς τὸν Ἱ. Ν. Ἁγ. Γεωργίου Μιράκας εἶναι ἔργον Θεοκλήτου (χωρὶς ἐπίθετον καὶ τὸ χαρακτηριστικὸν τοῦ Μοναχοῦ) ἔτους 1887, ἁγιογραφημένες ἐν Πύργῳ.

Πιστεύω ὅτι πρόκειται διὰ τὸν αὐτὸν ἁγιογρἀφον, Θεόκλητον Μοναχὸν Τσαλπατοῦρον.

Οἱ εἰκόνες αὐτὲς εἶναι αἱ ἑξῆς:

Οἱ Δεσποτικὲς εἰκόνες τοῦ τέμπλου. Ἤτοι Ἰησοῦς Χριστὸς, Παναγία, Πρόδρομος καὶ Ἅγ. Γεώργιος. Ἡ τελευταία ἀναγράφει ἐκτὸς τοῦ ἔτους καὶ ἡμέρα καὶ μήνα ἁγιογραφήσεως˙ 22 Ἀπριλίου 1887. Οἱ 12 εἰκόνες τοῦ Δωδεκαόρτου. Εἰκόνα τῆς Ἁγ. Τριάδος. 12 εἰκόνες τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος.

Εικόνα των Αγίων Αναργύρων (1876)
του αγιογράφου Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.
Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου.

Εικόνα του Αγίου Δημητρίου (1891)
του αγιογράφου Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.
Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου.

Παρατηρούμε μόνον ότι όσον αφορά την ενορία του χωριού μας ο Μητροπολίτης αναφέρει μόνο την εικόνα της Θεοτόκου και όχι την εικόνα της Κοίμησης. Η παράλειψη αυτή μπορεί να οφείλεται είτε στην ανεπαρκή αποστολή πληροφοριών εκ μέρους του εφημερίου της ενορίας (η μελέτη βασίστηκε στην αποστολή στοιχείων εκ μέρους του εφημερίου κάθε ενορίας, τα οποία ο Μητροπολίτης ταξινόμησε και ερμήνευσε) είτε σε εκ παραδρομής σφάλμα του ίδιου.

Από την εργασία αυτή προκύπτει ότι ο εν λόγω αγιογράφος εργάστηκε σίγουρα μεταξύ των ετών 1875 και 1891 (πιθανώς και πριν και μετά από αυτό το διάστημα) στον Πύργο και τα 46 αναφερόμενα στην παραπάνω μελέτη έργα του βρίσκονται διασκορπισμένα σε μεγάλο τμήμα της Ηλείας, από το Στρούσι στα βόρεια μέχρι το Φλόκα στα νότια. Όπως σημειώνει, βέβαια, και ο ίδιος ο Μητροπολίτης Ηλείας στα συμπεράσματα της μελέτης του, είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν και άλλα έργα του αγιογράφου αυτού, τα οποία είναι ανυπόγραφα και ως εκ τούτου αταύτιστα.

Η μελέτη του συμβολαιογραφικού αρχείου Γ.Α.Κ. Πύργου δεν έχει αποδώσει μέχρι στιγμής καρπούς ως προς την ανεύρεση του συμβολαίου παραγγελίας των εικόνων του τέμπλου. Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους, όμως, και κυρίως τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα που απαντούν και στις 32 παραστάσεις του τέμπλου καθιστούν, κατά την γνώμη μου, βέβαιη την απόδοση στον Θεόκλητο Τσαλπατούρο, παρά την απουσία επιγραφών.

Κατά ευτυχή συγκυρία εντόπισα πρόσφατα ένα συμβόλαιο με την παραγγελία στον Θεόκλητο Τσαλπατούρο των 24 εικόνων των προφητών που είναι τοποθετημένες στην ένωση της οροφής με τους τοίχους. Το συμβόλαιο αυτό θα δημοσιευτεί με την πρώτη ευκαιρία.

Αν η υπόθεσή μου για την ιστόρηση από τον Θεόκλητο Τσαλπατούρο και των επιτοίχιων αγιογραφιών του ναού της Κοίμησης, που βασίζεται επίσης στην ύπαρξη ομοιοτήτων με τα έργα που του αποδίδονται με ασφάλεια, ο ναός αποτελεί ίσως το πιο ολοκληρωμένο δείγμα του έργου του αγιογράφου αυτού.

Η εικόνα της Θεοτόκου του τέμπλου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

(Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες των εικόνων των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Δημητρίου του Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου αναδημοσιεύονται εδώ από την σελίδα 88 της μελέτης του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ηλείας κ. κ. Γερμανού «Ἁγιογράφοι φορητῶν ἱερῶν εἰκόνων μονῶν καὶ ἐνοριῶν Ἱ. Μητροπόλεως Ἠλείας & Ὠλένης τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος» στα Πρακτικὰ Ἠλειακοῦ Πνευματικοῦ Συμποσίου 1993 (Πύργος-Γαστούνη 26-28 Νοεμβρίου 1993), σ. 88)

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".