Τρίτη 12 Φεβρουαρίου 2013

Το γάνωμα


Οι Απόκριες ή γουρνοσφάγια πλησιάζουν και φέτος και οι τελευταίες ετοιμασίες άρχισαν να γίνονται! Για την περιοχή μας το σφάξιμο των χοιρινών έχει καθιερωθεί να γίνεται την Πέμπτη πριν την Τσικνοπέμπτη, ώστε το αλατισμένο κρέας να σιτεύει μια εβδομάδα και να παστώνεται την γιορτινή αυτή μέρα.
Το βασικό σκεύος για το "λιώσιμο του γουρουνιού", δηλαδή το πάστωμα του χοιρινού κρέατος, είναι φυσικά το καζάνι ή κακκάβι στην τοπική ιδιόλεκτο, λέξη που προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη κακκάβη.
Τα κατασκευασμένα από χαλκό σκεύη, γνωστά και ως χαλκώματα ή τεντζέρια (<tencer = κουζίνα στην τουρκική) ή μπακίρια (<bakir = χαλκός στην τουρκική), που βρίσκονταν σε χρήση μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, ήταν ως ένα βαθμό επικίνδυνα, καθώς ο χαλκός οξειδώνεται εύκολα και σε συνδυασμό με τα οξέα των φαγητών μπορεί να προκαλέσει δηλητηρίαση και να οδηγήσει ακόμη και στον θάνατο.
Γι' αυτό ανά τακτά διαστήματα τα κουζινικά κάθε σπιτιού (κατσαρόλες, τηγάνια, μπρίκια, και τα χάλκια μαχαιροπίρουνα και κουτάλες/πιρούνες μαγειρέματος) υποβάλλονταν στην διαδικασία του γανώματος. Η τέχνη αυτή εξασκείτο (και συνεχίζει σε μικρότερο βαθμό να εξασκείται ακόμη) από λίγους συγκριτικά τεχνίτες, που σπανιότερα την διδάσκονταν ως μαθητευόμενοι και συχνότερα την "κληρονομούσαν" ως επάγγελμα από τον πατέρα τους. Μάλιστα, το συγκεκριμένο επάγγελμα είναι σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένο με τους τσιγγάνους, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των γανωματήδων ήταν (και είναι) τσιγγάνικης καταγωγής.
Η λέξη γανώνω αποτελεί μία από τις λέξεις που συνοδεύουν τους Έλληνες επί χιλιετίες. Ο τύπος γανάω απαντά ήδη στον Όμηρο, ενώ στην κλασική αττική διάλεκτο συναντάται ως γανόω. Και τα δύο σημαίνουν λάμπω/γυαλίζω, υποδεικνύοντας ότι και η αρχική σημασία του σύγχρονου γανώνω είναι "κάνω τα σκεύη να γυαλίσουν". Ο τεχνίτης που εκτελεί την διαδικασία ονομάζεται γανωματής ή καλαντζής, από την ουσία που χρησιμοποιείται για το γάνωμα, το καλάι (από το τούρκ. kalay = κασσίτερος).
Σε γενικές γραμμές οι διαδικασία έχει ως εξής:
Καταρχάς, το σκεύος καθαρίζεται εσωτερικά με την χρήση "σπίρτου", δηλαδή υδροχλωρικού οξέως, προκειμένου να απομακρυνθούν οι βρωμιές, οι σκουριές και το προηγούμενο στρώμα του καλάι. Ενίοτε, μετά το καθάρισμα με οξύ, τρίβεται και με άμμο.
Έπειτα, το καζάνι μπαίνει στην φωτιά, της οποίας  η ένταση δυναμώνει, όταν είναι αναγκαίο, με την βοήθεια ενός φυσερού. Όταν το καζάνι ζεσταθεί, ο καλαντζής βάζει μέσα κομμάτια από καλάι (δηλαδή κασσίτερο), τα οποία με την βοήθεια της θερμότητας λιώνουν. Τότε, το υγρό μέταλλο απλώνεται με την βοήθεια ενός βαμβακερού υφάσματος ή κομματιού βαμβακιού σιγά - σιγά σε όλο το εσωτερικό του σκεύους. Κάθε τόσο ο γανωματής πασπαλίζει τα σημεία που μόλις γάνωσε με νισαντίρι, δηλαδή σκόνη χλωριούχου αμμωνίου (από το τουρκ. nişadır). Αυτή βοηθά ώστε το καλάι να κολλήσει πάνω στα τοιχώματα του καζανιού και να μην ξεκολλήσει αμέσως μόλις το σκεύος ξαναμπεί στην φωτιά.
Όταν το καλάι στρώσει καλά στα τοιχώματα του καζανιού, μένει να κρυώσει και ξεπλένεται με κρύο νερό για να στερεωθεί η επίστρωση. Είναι πλέον έτοιμο να χρησιμοποιηθεί για μαγείρεμα, αλλά για μερικές μόνο φορές, αφού ανάλογα με την συχνότητα της χρήσης αλλά και το είδος των φαγητών που ετοιμάζονται μέσα στο σκεύος, το καλάι φεύγει νωρίτερα ή αργότερα.
Οι καλαντζήδες, βέβαια, δεν γανώνουν μόνο: επισκευάζουν τρυπημένα σημεία, κολλάνε ξεκολλημένα χαρβάλια (χερούλια) με την βοήθεια ενός ορυκτού, του βόρακα (<buraq, από την αραβική λέξη για το λευκό), και γενικά συντηρούν και επισκευάζουν όλα τα χάλκινα χρηστικά αντικείμενα.
 Σήμερα το πρωί είχα την ευκαιρία να δω ζωντανά την διαδικασία από έναν πλανόδιο καλαντζή και την γυναίκα του που έστησαν το υπαίθριο εργαστήριό τους στην είσοδο της πλατείας. Φαίνεται μάλιστα ότι είχαν αρκετή πελατεία, αφού γάνωσαν, όσο ήμουν εκεί τρία καζάνια και «κοκκίνησαν» το ένα από αυτά! Η τιμή κυμαίνεται ανάλογα με το μέγεθος του καζανιού από 20 έως 50 ευρώ!

Πέμπτη 7 Φεβρουαρίου 2013

Διοικητική υπαγωγή Μπρούμα (από την ίδρυση του κράτους ως σήμερα)

Η διοικητική διαίρεση του νέου ελληνικού κράτους υπήρξε πολυτάραχη, καθώς υπέκειτο συχνά στην γνωστή μάστιγα των Ελλήνων, το μέσο. Ενίοτε, ντόπιοι πολιτικοί, εξυπηρετώντας συμφέροντα του εαυτού τους ή τον ψηφοφόρων τους υποστήριζαν την μία ή την άλλη διοικητική διαίρεση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρωτεύουσας του  Δήμου Ολυμπίων κατά τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, η οποία άλλαζε κάθε λίγο (συνολικά γύρω στις 10 φορές), μεταφερόμενη από το Δούκα στο Κρεκούκι και πάλι πίσω!
Σε ό,τι αφορά το δικό μας χωριό, εντάχθηκε το 1833 από την Αντιβασιλεία του Όθωνα στον Δήμο Κυθηρίας (έδρα το Κρεκούκι), της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.
Τρία χρόνια μετά, το 1836, ο Όθωνας με νέο διάταγμα καταργεί την προηγούμενη διαίρεση του κράτους σε νομούς και εισάγει το σύστημα των Διοικήσεων, διατηρώντας όμως τους υπάρχοντες Δήμους. Έτσι το Μπρούμα, μαζί με τον Δήμο Κυθηρίας, υπάγεται πλέον στην Διοίκηση Ηλείας με έδρα τον Πύργο.
Το 1841 η πληθώρα των προφανώς μη λειτουργικών και πολυέξοδων Δήμων της χώρας μειώνεται. Οι 22 Δήμοι της Ηλείας συγχωνεύονται σε 8. Μεταξύ αυτών, από την ένωση των καταργηθέντων Δήμων Κλαδέας (Έδρα το Δούκα), Πίσσης (έδρα η Βύλιζα) και Κυθηρίας, σχηματίζεται ο νέος Δήμος Ολυμπίων με έδρα το Δούκα.
Το 1845 ο Όθωνας άλλαξε γνώμη για το σύστημα των Διοικήσεων, που είχε επιβάλλει το 1836, και αποφάσισε να το καταργήσει και να επαναφέρει τη διαίρεση σε Νομούς. Έτσι, την χρονιά αυτή βρίσκουμε το Μπρούμα να υπάγεται στον Δήμο Ολυμπίων της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.
Το 1899 ο μεγάλος Νομός Αχαΐας και Ήλιδος χωρίστηκε στα δύο, οπότε ο Δήμος Ολυμπίων ανήκε πλέον στην Επαρχία Ηλείας του Νομού Ηλείας. Αυτό κράτησε, ωστόσο, μόνο για 10 χρόνια, αφού το 1909 οι δύο Νομοί επανενώθηκαν.
Το δράμα των Δήμων και της σύστασής τους έληξε το 1912, όταν καταργήθηκαν όλοι οι Δήμοι του κράτους και εισήχθη το σύστημα των κοινοτήτων. Το Μπρούμα (και από το 1915 με το νέο όνομα Ηράκλεια) αποτέλεσε αυτόνομη κοινότητα της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.
Το σύστημα του 1912 διατηρήθηκε μέχρι και το 1997, με την εφαρμογή του σχεδίου "Καποδίστριας". Τότε, η Ηράκλεια έγινε ένα από τα δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας του Νομού Ηλείας.
Σήμερα, στο πλαίσιο του σχεδίου "Καλλικράτης", ανήκουμε σαν Τοπική Κοινότητα Ηράκλειας στην Δημοτική Ενότητα Αρχαίας Ολυμπίας, που μαζί με τις δημοτικές ενότητες Λαμπείας, Λασιώνος και Φολόης συνιστούν τον Δήμο Αρχαίας Ολυμπίας. Ο Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας με την σειρά του υπάγεται στην Περιφερειακή ενότητα Ηλείας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος.

Θα μου πείτε, δύσκολα πράγματα να τα συγκρατήσει κανείς. Η σημασία τους έγκειται, εντούτοις, στο γεγονός ότι αποτελούν έμμεσα τεκμήρια της σχέσης ενός μικρού τόπου με τα μεγάλα κέντρα της περιοχής του. Το χωριό μας ακολούθησε την πορεία του Δήμου Ολυμπίων (όσο υπήρχε σαν διοικητική μονάδα), σε όλους τους σταθμούς της. Δεν είναι προφανές ότι αυτό καθορίζει την εξέλιξή του;

* Στην εικόνα, η σφραγίδα του Δήμου Ολυμπίων, καθορισμένη με Διάταγμα του 1867.