Σας υποσχέθηκα την προηγούμενη εβδομάδα λίγα λόγια για τα τοπωνύμια του χωριού μας και τη σημασία τους, καθώς κι εμένα έτσι μου ζητήθηκε από έναν από τους αναγνώστες του ιστολογίου μας. Θα πρέπει να διευκρινίσω, όμως, πριν ξεκινήσουμε κάποια σημεία:
1/ Μέσω των τοπωνυμίων του χωριού μας μεταφέρεται μεγάλο μέρος της ιστορίας του. Συναντά κανείς τοπωνύμια σχετιζόμενα με όλες της φάσεις της, από την αρχαία Ηράκλεια (π.χ. Κιούπι), ως το παλιό Μπρούμα (π.χ.
Παλιοχώρι) και τη σύγχρονή μας Ηράκλεια.
2/ Λόγω της παλαιότητας ορισμένων τοπωνυμίων είναι δύσκολο να βεβαιωθεί κανείς για τη σημασία τους. Υπάρχουν, έτσι, κάποια των οποίων το νόημα παραμένει (σε μένα τουλάχιστον) άγνωστο, όπως η "Κάστα".
3/ Μελετώντας το θέμα των τοπωνυμίων διαπίστωσα ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη κατηγορία, που ποικίλλει από στόμα σε στόμα. Πρόκειται για τοπωνύμια που δηλώνουν περιουσία συγκεκριμένου προσώπου ή οικογένειας (π.χ. Βασιλέικα, Μπουλουτέικα, Γκουρασέικα). Τα τοπωνύμια αυτά άλλοτε αναγνωρίζονται από τον κόσμο και άλλοτε όχι, γεγονός που υποδεικνύει ότι η χρήση τους ίσως περιοριζόταν σε λίγους μόνον ανθρώπους, πιθανώς εκείνους που σχετίζονταν στενά (π.χ. ως μισθωτοί) με τον ιδιοκτήτη της συγκεκριμένης περιοχής.
Τα τοπωνύμια που σχετίζονται με την αρχαία Ηράκλεια είναι δύο: Η
Βρωμόβρυση και το Κιούπι. Το πρώτο αναφέρεται στις ιαματικές πηγές του χωριού, σήμερα σχεδόν χαμένες, η ύπαρξη των οποίων υποδεινύει πιθανώς το σημείο του ιερού των Ιωνιάδων Νυμφών της αρχαίας Ηράκλειας. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις, σε παλαιότερες εποχές το νερό των πηγών αυτών είχε τη μυρωδιά κλούβιου αυγού, χαρακτηριστική για ιαματικά λουτρά (όσοι έχουν επισκεφτεί τα λουτρά του Καϊάφα τη γνωρίζουν). Μάλιστα, λέγεται πως ένα μια ομάδα παιδιών, που έπαιζε στο σημείο εκείνο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα έδωσε ένα ακόμη στοιχείο για τη γνησιότητα του σημείου: ένα από τα παιδιά πάνω στο παιχνίδι έπεσε μέσα στο λάκκο της πηγής και στην προσπάθειά του να βγεί ακούμπησε με το χέρι του ένα λίθινο αντικείμενο, μάλλον σκαλισμένο, που έμοιαζε όχι με βράχο αλλά με τμήμα αγάλματος.
Ακόμη πιο ισχυρή απόδειξη για τη θέση της αρχαίας Ηράκλειας είναι η τοποθεσία Κιούπι (=πήλινο αγγείο, πιθάρι). Εκεί έχουν κατά καιρούς, κατά τη διάρκεια αγροτικών εργασιών, έρθει στην επιφάνεια μεγάλοι πίθοι, που υποδεικνύουν ίσως ένα αρχαίο νεκροταφείο.
Από το παλιό Μπρούμα ένα πλήθος τοπωνυμίων έχει διασωθεί, μεταφέροντας στοιχεία για την ιστορία του, χαμένη στις περισσότερες λεπτομέρειες της. Η θέση του μαρτυρείται από το τοπωνύμιο
Παλιοχώρι, μια τοποθεσία καλά μελετημένη και με ωραία μάλιστα θέα που φτάνει μέχρι το λιμάνι του Κατακόλου (κυρίως από τη διπλανή
Ψηλή Ράχη). Είναι μέρος οχυρό, καθώς περιτριγυρίζεται από δύσβατες πλαγιές από τις τρεις μεριές του, έχοντας μόνη είσοδο από τα ανατολικά. Με αυτό τον τρόπο οι κάτοικοί του είχαν εξασφαλίσει, αν ο μύθος είναι σωστός, την ησυχία τους από τους Τούρκους: οι φοροεισπράκτορες, σύμφωνα με την παράδοση, δεν ανέβαιναν στο χωριό για την είσπραξη των φόρων, αλλά αντίθετα κατέβαιναν στην πεδιάδα (πιθανώς στη
Λάκκα) οι χωριανοί για να τους παραδώσουν.
Έχω αναφέρει, επίσης, πολλές φορές τα τοπωνύμια "
Αϊ-Γιάννης", "
Αϊ-Γιώργης" και "
Αϊ-Νικόλας". Όπως είναι φανερό, πρόκειται για μαρτυρίες ύπαρξης εκκλησιών στα σημεία αυτά. Πράγματι, εκτός από την ομόφωνη γνώμη των γερόντων, τους οποίους συμβουλεύτηκα ( κάτι που πάντοτε με εκπλήσσει, αφού μου περιγράφουν με απίστευτη ακρίβεια γεγονότα και πράγματα, από τα οποία τους χωρίζουν τουλάχιστον διακόσια χρόνια. Μάλλον η δύναμη της πάράδοσης!), αδιάψευστοι μάρτυρες είναι και τα ευρήματα στα σημεία αυτά: οικοδομικά υλικά, αγγεία και ανθρώπινα οστά από ταφές αποδεικνύουν την ορθότητα της προφορικής παράδοσης.
Ένα ιδιαίτερο τοπωνύμιο από εκείνη την εποχή είναι πάντως η ονομασία
Τζαφέρη. Στα τουρκικά η λέξη αυτή (zafer) σημαίνει νίκη, θρίαμβος. Ίσως θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι πρόκειται για το πεδίο κάποιας μάχης που διεξήχθει επί Τουρκοκρατίας, με κατάληξη θριαμβική για μία από τις δύο πλευρές (άγνωστο ποιά).
Και περνάμε με αυτόν τον τρόπο στο σημερινό χωριό. Τα τοπωνύμιά του πάρα πολλά σε αριθμό, όπως και το μέγεθος της ιστορίας που κουβαλάει. Θα αναφέρω μόνο μερικά, τα πλεόν αξιοσημείωτα, επειδή η παράθεση όλων σε ένα άρθρο και κουραστική και χωρίς νόημα θα ήταν.
Στα αυτιά μου πάντοτε ακουγόταν ως το πιο παράξενο τοπωνύμιο του χωριού. Συνδέομαι μαζί του και με ιδιαίτερους δεσμούς, καθώς μεγάλωσα εκεί, στο πατρικό μου σπίτι. Αναφέρομαι στον
Ταρλά. Ο σύγχρονος περιηγητής του 20ου αιώνα, Γεώργιος Παπανδρέου, είδε το σημείο ως τη θέση της ακρόπολης της αρχαίας Ηράκλειας. Το σίγουρο είναι ότι κάτω από την επιφάνειά του βρίσκεται πλήθος αρχαίων καταλοίπων. Η πλεόν πειστική ερμηνεία που άκουσα για τη σημασία του είναι ότι σχετίζεται με τη λέξη "ταρλάρι", που στην τοπική διάλεκτο σημαίνει "μέρος συνεχώς ανοιχτό στον ήλιο και τους ανέμους". Είναι, όντως, τέτοιο μέρος, αφού πρόκειται για λόφο!
Ένα τοπωνύμιο που έχει παρεξηγηθεί ως προς τη σημασία του είναι ο
Ριζόμυλος. Ο ερευνητής Βύρων Δάββος υποστήριξε ότι σημαίνει "μύλος ρυζιού". Στην πραγματικότητα, όμως, πήρε το όνομά του από τη οικογένεια Ριζά, η οποία τον έχτισε και τον λειτούργησε αρχικά.
Φυσικά, δεν λείπουν και οι φυσικές ομορφιές που έχουν δώσει το όνομα τους σε τοποθεσίες. Αναφέρομαι βεβαίως στο τοπωνύμιο "
Τρούπιο Λιθάρι". Πρόκειται, όπως δηλώνει και το όνομά του, για έναν τεράστιο βράχο με μια μεγάλη τρύπα, μάλλον απομεινάρι προϊστοικών χρόνων, αφού όλη η περιοχή είναι κατάσπαρτη από απολιθωμένα κελύφη κοχυλιών. Δυστυχώς, την τελευταία φορά που επισκεφτηκα το χώρο, η καμάρα του Λιθαριού είχε καταρρεύσει.
Θα αναφέρω, επίσης, τα
Στεγνά, που δηλώνουν χωράφια, τα οποία δεν συγκρατούν λιμνάζοντα νερά. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλος ο κάμπος του χωριού προς το Σμίλα ήταν στις αρχές της Ανεξαρτησίας βάλτος.
Θεωρώ ότι η συγκεκριμένη παρουσίαση κάθε άλλο παρά πλήρης ήταν!Διευκρίνισα, όμως, ότι είναι δύσκολο στον περιορισμένο χώρο μιας δημοσίευσης να χωρέσουν τόσα τοπωνύμια. Ίσως μελλοντικά να υπάρξει ένα ακόμη άρθρο, στο οποίο θα δίνονται σε μορφή καταλόγου όλα τα τοπωνύμια, συνοδευόμενα από τη σημασία τους.
θα δείτε, επίσης, ότι τα τοπωνύμια στο συγκεκριμένο άρθρο, είναι σύνδεσμοι για έναν χάρτη που έχω δημιουργήσει στην υπηρεσία Google Maps, στον οποίο θα βρείτε τα αναφερόμενα και όχι μόνο τοπωνύμια.
Περιμένω τα σχόλια και τις παρατηρήσεις σας!
Καλημέρα!
*Στην εικόνα, απολιθωμένο κοχύλι στην τοποθεσία Παλιοχώρι, ένδειξη ότι τα σημερινά βουνά πριν από εκατομμύρια χρόνια βρίσκονταν στον πάτο της θάλασσας!
